Een pacifist ben ik niet. Toch ben ik blij dat ik tot nu toe in vrede heb mogen leven. Ik gun ook de Oekraïners vrede. Ik sta dus bepaald niet te juichen bij de inval van Rusland in Oekraïne. Toch zie ik Rusland niet als enige verantwoordelijke voor deze oorlog. Om dat te begrijpen ga ik terug in de geschiedenis, terug naar de tijd dat de Sovjet-Unie en het Warschaupact uit elkaar vielen.
Communisme overwonnen
Het communisme was zogezegd overwonnen. Wat ik toen gemist heb, was een plan van de VS om na het einde van de Koude Oorlog tot een inclusieve vrede te komen; een vrede dus waarbij ook Rusland betrokken zou zijn: een vrede inclusief Rusland. Dus niet een uitbreiding van de NAVO richting het oosten tot aan de grens met Rusland, maar een overkoepelende verdragsorganisatie waar ook Rusland deel van uitmaakt: een soort fusie van de NAVO en het Warschaupact.
Dat is geen vergezocht idee. Zowel in het Westen als in het Oosten verwachtten begin jaren 90 velen dat het die kant op zou gaan. Vóór de val van de Sovjet-Unie waren er al diverse nucleaire ontwapeningsverdragen met Mikhail Gorbatsjov getekend. Ná het uit elkaar vallen van de Sovjet-Unie had men met Boris Jeltsin op eenzelfde pad verder kunnen gaan. Dat had kunnen betekenen dat er een einde kwam aan een wederzijds opbod van kernwapens, en dat de kernwapenarsenalen van de twee grootste atoommachten zouden worden afgebouwd. De landen van de verdragsorganisatie zouden dan gezamenlijk nog slechts over een dusdanige hoeveelheid kernwapens hoeven te beschikken dat daarmee het overwicht tegenover de rest van de wereld gegarandeerd zou zijn.
Vrede en handel
Die nieuwe verdragsorganisatie had ook de basis kunnen vormen voor economische samenwerking. Waar vrede heerst, is handel mogelijk. Ik denk daarbij aan een lichtere vorm van samenwerking dan die waartoe de EU zich ontwikkeld heeft. Er zou sprake blijven van nationale economieën die als geheel met elkaar concurreren. Dus geen vrij verkeer van arbeid. Deelnemende landen zouden ook in politieke zin hun autonomie kunnen behouden, en wel in een hogere mate meer dan binnen de EU het geval is. Op het noordelijk halfrond zou zo een verband kunnen hebben ontstaan van landen die elkaar vrede, welvaart en ook welzijn op hun eigen manier gunnen. Toevalligerwijs zou het ook een samenwerkingsverband van landen met een christelijke culturele achtergrond zijn. En ook, ik durf het bijna niet te zeggen, zouden het landen zijn met van oudsher overwegend blanke bevolking. Voor zulk een wereldomspannend samenwerkingsverband zouden de culturele verschillen betrekkelijk klein zijn.
Economisch overleg zou er vooral om gaan hoe de verdienmodellen van de diverse landen op elkaar af te stemmen. Dat is nodig omdat het in een geïndustrialiseerde wereld om langdurige samenwerking gaat. Ik zou dat eenvoudigweg een internationaal gestructureerde markteconomie willen noemen. Wellicht zou daaruit ook samenwerking op het gebied van milieu en klimaat kunnen ontstaan. Ik bedoel: waar men overleg voert, kan men ook toekomstgericht overleg voeren. Overigens hoeft die samenwerking ook weer niet zo intensief te zijn dat er te grote onderlinge afhankelijkheden ontstaan. Ook dat zou onderwerp van overleg kunnen zijn.
Vriendelijke kolos
Overigens is het niet zo dat wie niet tot het samenwerkingsverband behoort, van handel wordt uitgesloten. Het zou juist zo zijn dat het samenwerkingsverband een des te aantrekkelijkere handelspartner zou zijn voor grootmachten als China en Indië. Maar ook andere landen zijn niet uitgesloten van handelsbetrekkingen. Toch zou het noordelijke samenwerkingsverband dermate omvangrijk zijn, dat China de strijd om de wereldheerschappij met deze kolos niet aan zou gaan. Dat hoeft ook niet, omdat de kolos weliswaar onbetwist de grootste wereldmacht is, maar tegelijkertijd een niet agressieve, bijna goedige wereldmacht. China heeft er gewoonweg alles bij te winnen als het vriendschappelijke betrekkingen met deze kolos aangaat. China zou dan de afgelopen dertig jaar minder hebben hoeven te investeren in een infrastructuur van oost naar west die de zijderoute wordt genoemd, ze gebruik zou kunnen maken van de infrastructuur die het noordelijk samenwerkingsverband zou ontwikkelen. Overigens is het mogelijk dan Landen als Japan, Australië, Nieuw-Zeeland en Israël al snel lid zouden worden van het samenwerkingsverband. Ook al maken deze landen geen deel uit van de NAVO en ook niet van het Warschaupact, toch worden ze al sinds jaar en dag tot het westen gerekend.
Maar als dat noordelijk samenwerking nu zo ongeveer haar dertigste verjaardag in vrede had gevierd, dan zou het op een gegeven moment ook voor andere landen aantrekkelijk worden, om tot deze verdragsorganisatie van vrede en handel toe te treden. Grotere landen zoals India en Indonesië zouden ervoor kunnen kiezen om deel uit te maken van de noordelijke vredes- en handelsorganisatie. Mijn inschatting, maar ook mijn hoop, is dat onder zulke omstandig ook China zelf zich zou voegen naar dit wereldomspannende samenwerkingsverband: door lid te worden of door welwillende betrekkingen aan te gaan. In dat geval zou China veel minder gelden als een toekomstige bedreiging dan nu het geval is. Omdat Rusland, na dertig jaar door de VS te zijn afgewezen, gekozen heeft voor samenwerking met China zijn er nu veel landen die zich rond de BRICS-landen groeperen. De kans op het hierboven geschetste scenario lijkt nu definitief verkeken.
VN overbodig
Dat let mij echter niet om nog even door te dromen, over wat er gebeurd had kunnen zijn als Rusland dertig jaar geleden was betrokken bij een vredesstructuur. Als dan landen als China, India en Indonesië zich aansluiten bij het noordelijke vredes- en handelsverband, dan valt niet uit te sluiten dat uiteindelijk zo ongeveer alle landen in de wereld zich zouden aansluiten, dus ook landen die in economisch opzicht minder gewicht in de schaal leggen. In dat geval zou de wereld praktisch nog enkel uit landen bestaan die elkaar de vrede hebben beloofd en die op economisch terrein samenwerken, en elkaar het licht in de ogen gunnen. De VN zou op den duur overbodig worden. Eigenlijk zou dat nieuwe samenwerkingsverband een soort nieuwe VN zijn. Natuurlijk zouden de deelnemende landen dan nog over militaire middelen dienen te beschikken, maar dan enkel om ingezet te worden voor een soort wereldwijde politiemacht. Omdat er geen externe vijand meer zou bestaan, zou de wereldvrede eigenlijk gegarandeerd zijn. Dan kun je zeggen: Waarom zou deze nieuwe wereldomspannende vredes- en handelsorganisatie slagen waar de VN, en voordien ook de Volkerenbond, faalden? En blauwhelmmissies zijn ook geen garantie voor succes. Een verschil is misschien dat zulk een vredesverband gebaseerd is op onderlinge afspraken en minder dan de VN en Volkenbond een structuur van bovenaf is. En zo wereldvreemd is de gedachte helemaal niet. Het zou niet meer betekenen dan dat de pacificatie die binnen de grenzen van heel wat landen allang een feit is, zou uitmonden in een pacificatie van de hele wereld. En het hoeft ook niet allemaal in één keer te gebeuren. De basis is in feite dat de twee grootste kernmachten de strijdbijl erbij neerleggen. Dat is op zich een sterke basis.
Verkeken optie?
Waarom nu aandacht vragen voor deze gemiste kans? De geschiedenis is immers toch niet terug te draaien. De kans op wereldvrede die er destijds bestond, ligt nu niet meer voor het oprapen. Desalniettemin denk ik dat besef van en inzicht in deze gemiste kans deel uitmaakt van een meer realistische levenshouding: het is goed gemaakte fouten onder ogen te zien. Je zou het inkeer kunnen noemen. Het kan ertoe leiden dat wat ooit een realistische mogelijkheid was weer een haalbare optie voor de toekomst wordt. Hoewel de geschiedenis zich niet herhaalt, kan het ertoe leiden dat naar wegen gezocht wordt om de verkeken optie alsnog tot realiteit te laten worden.