Eigenlijk is Ayn Rand geen filosoof maar een romanschrijfster. Toch wordt ze vaak als filosoof opgevat. Dit omdat ze gestalte geeft aan de mens zoals die volgens haar in een vrijemarkteconomie zonder veel overheidsingrijpen zou moeten zijn. Ik denk dat ik niet te veel zeg als ik haar filosofie libertair noem. Ze gelooft niet in altruïsme als dat betekent dat je voor jezelf iets opgeeft voor een ander. Wel kan het zo zijn dat je om een ander geeft, wat dan betekent dat het feit dat je iets geeft, jezelf uiteindelijk blijer maakt dan je was.
Zo is bijvoorbeeld voorstelbaar dat een moeder haar kinderen te eten geeft, omdat ze daarvan blijer wordt dan dat ze haar kinderen niet te eten geeft. Ze gelooft in romantische liefde – ze zegt gelukkig getrouwd te zijn – maar ze ziet romantische liefde juist als een heel egoïstische keuze. Sterker nog, als de keuze niet egoïstisch is, zou de partner juist beledigd zijn. Wie bijvoorbeeld wil een partner die alleen de liefde met jou bedrijft om je ter wille te zijn?
Blijheid om te geven hoeft niet alleen om zeer hechte relaties te gaan. Een vriendin koopt voor mijn buurvrouw wel eens een plantje of een bloemetje. Toen ze de dag voor Pasen ook weer met een bloemetje kwam, zij de buurvrouw: “Je bent te goed voor deze wereld.” Mijn vriendin antwoordde spontaan: “Nee hoor, ik doe het met plezier.”
Hoewel mensen van Rand religieus mogen zijn, vind ze dat geen goede keuze omdat je dan niet louter uitgaat van wat je ervaren kunt, maar daar wat bij verzint. Ze vindt dat je uit moet gaan van je empirische ervaringen, en dat je daar rationeel over moet nadenken. Daarom noemt ze haar filosofie objectivisme.
Of haar nadruk op rationaliteit betekent dat ze tegen emotie is? Ik denk dat haar uiteindelijke gedachte is dat emotie herleidbaar moet zijn tot rationaliteit op basis van ervaring. Daarmee neigt ze ertoe emoties als epifenomenologisch* op te vatten, als volledig herleidbaar tot rationaliteit en ervaring. Dat ziet ze tenminste als de gewenste toestand. Tegelijkertijd ontzegt ze zichzelf niet om van emoties genieten, of om het lijden onder emoties te minimaliseren.
Op het ene moment lijkt ze ervan uit te gaan dat rationaliteit alleen mogelijk is op basis van volledige informatie. Op een ander moment geeft ze echter toe dat volledige informatie niet de gewoonlijke toestand van de mens is. Maatschappelijk gezien erkent ze dat wetenschap en vooruitgang maakt dat ze dingen weten die we eerst nog niet weten.
Ze lijkt zich te willen beperken tot een minimale samenleving zonder veel sociale zekerheid. Zowel de Republikeinen als de Democraten in de VS noemt ze socialistisch. Maar ze wil tegelijkertijd wel dat de staat eigendomsrechten beschermt. Hoe ze die eigendomsrechten rechtvaardigt, is me niet duidelijk geworden.
De Duitse filosoof Hegel meent dat een samenleving wordt gevormd op basis van strijd op leven en dood op erkenning. Als na een nederlaag niet de dood volgt, is onderwerping het resultaat. Daardoor is elke relatie per definitie ongelijk. Rand nu, lijkt te streven naar een relatie op basis van wederzijdse erkenning waarbij er geen onderwerping plaatsvindt. Dat is wellicht ook het egalitaire aan haar denkwijze: dat ze onderwerping niet erkend. De prijs daarvan is dat ze uit blijft gaan van onafhankelijke, solitaire individuen.
Vanuit de culturele antropologie is bekend dat samenleven is ontstaan uit familiebanden. Dat zijn dus het type banden dat ouders met hun kinderen, en partners met elkaar onderhouden. Dat waren eigenlijk allemaal banden waarbij men onderling om elkaar gaf, waarbij men het dus belangrijk vond dat het de ander goed ging. Uiteraard zullen er ruzies zijn geweest, zoals er ook nu nog familieruzies bestaan. Ik wil die oorspronkelijke toestand niet al te zeer idealiseren. Maar die hechte op familiebanden gebaseerde samenleving, werd pas bedreigd als de samenleving te groot wordt. Robin Dunbar noemt 150 als het aantal mensen waartoe een mens in staat is te geven. Dan zijn relaties blijkbaar niet meer zo warm dan dat men om elkaar geeft.
Blijkbaar kan een samenleving tot 150 mensen bestaan zoals Rand zich dat voorstelt. Bij samenlevingen groter dan 150 mensen ontstaat er echter afstand, die overbrugt moet worden op basis van principes anders dan om elkaar geven. Het is niet zo dat het egoïsme dat Rand beschrijft slecht is. Moederliefde, of liefde tussen partners is juist heel waardevol. Het is echter niet meer voldoende als het om grote samenlevingen gaat. Wellicht is eigendom een van de manieren om die grote samenleving toch bij elkaar te houden. Of het ook de enige manier is?
Hieronder staan twee interviews met Ayn Rand. Het zijn allebei tweegesprekken van iets minder dan een half uur. Het verschil tussen beide interviews, is dat er enkele decennia tussen liggen. In het eerste interview is ze nog een jonge schrijfster. Haar twee belangrijkste werken heeft ze dan echter al geschreven.
In het tweede interview zegt Rand niet echt iets anders dan in het eerste interview. Ze toont zich dus erg standvastig in haar filosofie. In dit tweede interview wekt ze eerst de indruk dat een rationeel iemand zijn denken baseert op volledige informatie, terwijl ze dat later ontkent. Ik heb niet de indruk dat deze inconsistentie haar zelf opvalt.
Rand is afkomstig uit Rusland. Ze is pas na haar studie naar de VS geëmigreerd. Wellicht is waardoor haar kijk op de in een vrije markt opererende mens zo fris overkomt. Het boek Wealth of Nations van Adam Smith komt overigens ook fris over. Het verraadt een opgewekte en ondernemende geest. Zwaarwichtige zorgen over de minderbedeelden lijken nog afwezig.
* Epifenomenologisch is een redelijk lastig begrip. Zo bestaat er de gedachte dat het bewustzijn epifenomenologisch is. Dat betekent zoveel dat het bewustzijn weliswaar bestaat, maar er niet toe doet. Het bewustzijn wordt dan op een andere manier verklaard, bijvoorbeeld op basis van hersenwerking. Met betrekking tot het bewustzijn ben ik overigens geen epifenomenoloog. Ook ben ik het niet met Rand eens dat emoties alleen epifenomenologisch zouden moeten zijn. Volgens mij hebben emoties ook een eigenstandige functie, en hebben ze een eigenstandige invloed op het invloed op het uiteindelijke gedragsresultaat, een invloed die ook positief kan zijn.