Juliette Schaafsma is professor of cultures in interaction. Haar lezing op 26 maart 2024 in Maastricht ging over verontschuldigingen door staten overal ter wereld. Dat het om publieke verontschuldigingen gaat, maakt het riskant. Het kan tot verbetering van het imago, maar ook tot gezichtsverlies leiden.
Als voorbeeld van een geslaagde publieke verontschuldiging geldt de knieval van bondskanselier Willy Brandt bij een monument voor Poolse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in 1970. Kort daarna is hij door Time Magazine gekozen tot man van het jaar. Een jaar later ontving hij de Nobelprijs voor vrede.
Oprecht
Verontschuldigingen kunnen gemakkelijk misgaan. Als politicus kun je met verontschuldigingen te ver voor de troepen uitlopen. Dat kan leiden tot een weerslag in de samenleving. Het komt ook vaak voor dat er verontschuldigingen niet geaccepteerd worden, bijvoorbeeld als die niet als oprecht worden ervaren.
Verontschuldigingen zijn ook niet altijd oprecht. Er zijn trucs om echte verontschuldigingen te omzeilen: ze kunnen in te algemene termen gesteld wordt, de dader kan niet expliciet genoemd worden, er kan gesproken worden van een vergissing. Wat ik in de politiek ook vaak zie, is dat er spijt wordt betuigd voor het leed dat een daad heeft teweeg heeft gebracht. Over de daad zelf betuigt men echter geen spijt.
Schaafsma vindt het belangrijk dat verontschuldigingen wel gemeend zijn. Daarom acht ze betalingen nodig. Betalingen maken dat de verontschuldigingen niet vrijblijvend blijven. Ik breng daartegenin dat een politicus zelden uit eigen zak betaalt. De rekening gaat naar de belastingbetaler. Bovendien, als verontschuldigingen niet aanvaard worden, kan ook de partij die de excuses weigert te aanvaarden, als onoprecht gezien worden als er betalingen in het spel zijn. Dan kan de partij die de excuses niet aanvaardt gemakkelijk gezien worden als een rupsje-nooit-genoeg.
Transactie
Schaafsma ziet verontschuldigingen als een vorm van sociale transactie. Ik zie het, iets specifieker, als een economische transactie, ook als er van betalingen helemaal geen sprake is. In het woord verontschuldigen, zit het woorddeel ‘ontschuldigen’. In het Duits is entschuldigen een afzonderlijk woord. Ontschuldigen betekent letterlijk het tenietdoen van schulden. Nu kun je schulden ook tenietdoen door te betalen. Maar dat is nu net wat met verontschuldigen niet bedoeld wordt. Verontschuldigen betekent dat er de schuld wordt weggestreept. Verwarrend is wellicht dat je excuses kunt aanbieden. Het is dan alsof degene die de excuses aanbiedt iets te geven heeft. Dat is echter niet zo. Eigenlijk vraagt deze om verontschuldigd te worden. Degene die schulden heeft, vraagt aan degene bij wie hij schulden heeft, om deze schulden weg te strepen. Mijn indruk is dat aanbieden hier een eufemisme voor vragen is. Het is een soort omkering die het vragen minder pijnlijk maakt. Bij verontschuldigen kan het namelijk de machtige, bovenliggende partij zijn die om verontschuldigingen vraagt. Dan klinkt aanbieden toch wat soevereiner. Het laat de vrager wat meer in diens eer. In het Duits is het trouwens: Ich bitte um entschuldigung. Bitten betekent vragen en niet aanbieden.
Kort virtueel bestaan
Een precaire omstandigheid is dat vragen om verontschuldigd te worden, allereerst t toegegeven moet worden dat er sprake van schuld is. Dat is geen evidente zaak. Het gaat immers niet om een schuld in letterlijke zin, een schuld die in de boeken staat. Je zou ook kunnen volhouden dat er van schuld geen sprake is. Dat gebeurt ook vaak.
Bij het doen van verontschuldigingen wordt eigenlijk in één beweging schuld aanvaard, en gevraagd om deze schuld op te heffen. Het is alsof de schuld slechts een kort virtueel bestaan kent, zoals dat ook geldt voor subatomaire deeltjes in een bellenvat. Vaak zie je dat de andere partij de excuses onmiddellijk aanvaardt., dat de schuld onmiddellijk wordt weggestreept. Het wijst erop dat die partij eigenlijk blij is dat. De normale omgang met elkaar is dan hersteld. De relatie is niet meer belast met een schuld die toch niet wordt afgelost. Dat is winst voor beide partijen.
Kinderen
Schaafsma vermeldt dat kinderen eigenlijk heel goed in staat zijn elkaar te verontschuldigen. Een verzoening heet, in kindertaal: het weer goed maken. Zijn we weer vrienden, is dan vaak de vraag. Waar kinderen goed in zijn, is kunnen vergeten en vergeven. De gedachte van een kind is als het ware: we kunnen wel ruzie blijven maken, maar ik heb liever dat we weer vrienden zijn. Vaak zit aan zo’n hernieuwde vriendschap wel vast dat degene die iets verkeerd heeft gedaan, beloofd het niet meer te zullen doen. Als je het zo bekijkt, zijn verontschuldigingen vooral een poging het verleden te laten wat het is, om het in de toekomst beter te doen. Niet meer, niet minder.
Geste
Schaafsma noemt verontschuldigingen vooral een geste. De knieval van Brandt is daarvan een duidelijk voorbeeld. Ik denk dat Schaafsma het bij het rechte eind heeft. Volgens mij is het maar al te vaak zo dat verontschuldigingen door staten worden opgevat als een contract waarover onderhandeld moet worden. Dat is het juist niet. Verontschuldigingen die aanvaard worden zijn eerder een soort van ‘anti-contract’. Het is het feestelijk verscheuren van een schuld. Bondskanselier Brandt zelf zegt zijn knieval nooit gepland te hebben, laat staan dat hij deze met de Poolse autoriteiten besproken heeft. Het was een soort van spontane ingeving op dat moment: een gebaar, een geste. *
Fingerspitzengefühl
Als ik wat nauwkeuriger kijk naar die geste, dan valt mij op dat de knieval een christelijk te duiden geste is. Dit terwijl Brandt al vroeg in zijn leven in sociaaldemocratisch vaarwater terechtkwam. Hoewel Luthers gedoopt, heeft hij nooit blijk van gegeven veel op te hebben met religiositeit. Polen was toentertijd communistisch. De bevolking identificeerde zich echter sterk met het rooms-katholieke geloof. Het maakt dat de geste van de knieval een driedubbele duiding toelaat.
Ten eerste is het een schulderkenning ten aanzien van het leed dat de Nazi’s Polen heeft toegebracht. Ten tweede kan de knieval Rooms-katholiek geduid worden als, een soort van bekering van een sociaaldemocraat tot het katholicisme. Vergeet daarbij niet dat de partij van Brandt, de SPD, ook de partij is van Karl Marx en Friedrich Engels. En ten derde laat de knieval zien, dat het Brandt niet enkel ging om de Poolse Joden, maar dat hij ook Poolse, katholieke bevolking als slachtoffer van het nazisme erkende. Wellicht zijn nog meer duidingen mogelijk. In ieder geval betreft het een geste die bezwangerd was met allerlei heftige betekenissen. Die hadden nooit in woorden kunnen worden uitgedrukt, zonder in de problemen te geraken. Spontaan of niet, het gebaar getuigt hoe dan ook van een sterk ontwikkeld politiek fingerspitzengefühl. Toch is ook dit gebaar geen bezwering die tot in de eeuwigheid werkt. In 2022 komt er vanuit Polen alsnog een eis van 1300 miljard euro aan herstelbetalingen.
Vergeving
Verontschuldigingen door staten is een fenomeen dat in de jaren 90 in belang is toegenomen, en sindsdien populair is gebleven. Vooral westerse landen hebben er een handje aan verontschuldigingen aan te bieden. Ook Japan scoort hoog. In Canada doet Justin Trudeau aan de lopende band verontschuldigingen. China doet tot op heden niet aan verontschuldigingen. In Zuid-Amerika zie je regelmatig verontschuldigingen na een regime change. Het is dan een manier om te benadrukken dat de nieuwe regering geen blaam treft.
Ook zonder regime change kunnen verontschuldigingen het eigen blazoen oppoetsen. Mogelijk dat het Trudeau vooral daarom te doen is. De knieval van Brandt ging vergezeld van het verhaal dat hijzelf en de SPD zich altijd verzet hebben tegen de nazi’s. Zo bezien krijgt de knielende Brandt iets van een heilige die in zijn heiligheid de schuld van de Duitsers op zich neemt. Het doet mij denken aan Jezus Christus die aan het kruis gestorven is, ter vergeving van de zonden van alle gelovigen. Vergeving betekent ook hetzelfde als verontschuldigen: het kwijtschelden van schuld. Is het christelijk geloof in zijn kern in economische termen te vatten?
Geschenk
Schaafsma benadrukt dat bij publieke verontschuldigingen vaak concrete betalingen horen. Maar hoe meer er betaald wordt, hoe meer het lijkt te gaan op een afbetaling, en niet om een kwijtschelding. Mijn gevoelen is dat afbetaling de verontschuldiging ook banaal kan maken. Ik denk daarom dat je beter van een geschenk kunt spreken. Het kan dan gaan om een gedenkplek, om een informatiecentrum, om een museum.
Een geschenk is concreet, in die zin dat het geld kost. Toch staat de prijs niet op de voorgrond. Zoals vergeving om niet is, zo is ook een geschenk om niet: er staat geen tegenprestatie tegenover. Beide partijen geven dus om niet: de een vergeeft schuld om niet, en de ander geeft een geschenk om niet. Omdat beide transacties om niet zijn, bestaan ze in zekere zin onafhankelijk van elkaar. Er is geen sprake van betaling voor vergeving met een geschenk. Want een geschenk is een geste, een aanbod om de relatie te hernieuwen, geen betaling.
Dat beide partijen geven om niet, betekent dat beide partijen niets terugverwachten. Een betere manier om uit te drukken dat de kwestie is afgedaan, kan ik me niet bedenken. De kwestie afdoen, betekent hier echter niet de onderlinge relatie afdoen, integendeel zelfs. Cultureel antropologisch gezien, is geven meestal (niet altijd) een manier om een relatie tot stand te brengen, te bestendigen, of te intensiveren. De vergeving van de schuld geldt daarbij als van grootste waarde. Het is niet zo dat het geschenk de ellende die vergeven wordt kan compenseren. Vaak valt de schuld die vergeven wordt ook niet te compenseren. Hoe zou je doden moeten compenseren? Om als genereuze geste te werken, mag een geschenk echter ook niet te klein zijn. Het moet meer zijn als verwacht, om als verrassende geste te werken. Bedenk dat ook de knieval van Brandt meer was dan van een sociaaldemocraat verwacht kan worden. Daarmee is dan aangetoond dat een genereuze geste geen geld hoeft te kosten. Een genereus geschenk als geste kost meestal wel geld.
* Dat betekent niet dat er tussen Duitsland en Polen helemaal geen contractuele afspraken gemaakt werden. Wat op de achtergrond een rol speelde was dat West-Duitsland de Oder-Neissegrens had aanvaard. Dat is de grens tussen Oost-Duitsland en Polen. Oost-Duitsland had die grens allang aanvaardt. Het betekent zoveel als dat Duitsland bij een toentertijd volkomen denkbeeldige hereniging van de beide Duitslanden, niet meer vooroorlogse gebieden die nu deel uitmaken van Polen zou gaan opeisen. Die contracten bepaalden wellicht de goede verstandhouding tussen Duitsland en Polen. Ze maakten wellicht het bezoek aan het monument mogelijk. Maar de knieval zelf was geen onderdeel van onder handelingen.